Robert Graves; Ja, Klaudiusz

 Od dawien dawna się zbierałem do przeczytania tejże książki.

Uchodzi, razem ze swoją kontynuacją (Klaudiusz i Messalina), za jedną z lepszych powieści XX wieku (chociażby wedle rankingu Time z 2005 roku). Długo potrwało, zanim w końcu zasiadłem do lektury. Muszę stwierdzić, że zdecydowanie było warto i polecam każdemu.

Jak można się domyślić po nazwie, książka traktuje o perypetiach Klaudiusza, czwartego cesarza Rzymu. Autor zastosował narrację pierwszoosobową. Powieść jest pisana w formie swego rodzaju pamiętnika, w którym Klaudiusz opowiada swoją historię, opisując przy okazji panowanie Oktawiana Augusta, Tyberiusza i Kaliguli.  Na wstępie, wprost zapowiada czytelnikowi, że będzie mówił w tej opowieści całą prawdę, co jest jego powinnością jako historyka. Wybór, by opowieść o Klaudiuszu przedstawić akurat w takiej formie, był o tyle trafiony, że ten faktycznie historykiem był. Napisał wiele dzieł, w tym właśnie swoją biografię, niestety jednak, nie przetrwały one do naszych czasów

Zapewne każdy, kto nieco w życiu przeczytał, przyzna, że taka forma pisania jest ryzykowna i można zepsuć całkiem dobrze pomyślaną książkę. Muszę zatem przyznać Robertowi Gravesowi, że z tego niełatwego zadania, wywiązał się mistrzowsko.

Jego Klaudiusz jest jak żywy, tak samo jak Germanik, Tyberiusz, Oktawian August i wiele innych postaci. Momentami, naprawdę możnaby uwierzyć, że czytamy tłumaczenie prawdziwego tekstu, który wyszedł spod ręki Klaudiusza.

Robert Graves, był zresztą dobrze przygotowany do niełatwego zadania, jakim było napisanie wiarygodnej powieści historycznej z czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej. Przed napisaniem Klaudiusza, przetłumaczył na angielski Żywoty Cezarów Swetoniusza (które to tłumaczenie, do dzisiaj jest wysoko oceniane i wznawiane), znał też doskonale inne dostępne źródła z tamtej epoki. Stąd powieść trzyma się tak ściśle, jak tylko może znanej historii. Momentami Graves, oczywiście, pozwala się ponieść wodzom fantazji, ale o ile wiem, nie znajdziemy tam sprzeczności ze znaną wiedzą historyczną (najwyżej pewne hipotezy, czy śmiałe przypuszczenia przedstawione są jako pewność).

Dzięki tym odpowiednio ograniczonym fantazjom Gravesa, książka nadal potrafi zaskoczyć. Jak wspomniałem, wiarygodnie prezentują się bohaterowie.

Przede wszystkim, tytułowy Klaudiusz. Życie przyszłego cesarza, na samym początku wcale nie wyglądało obiecująco. Często chorował, w tym na dziecięcy paraliż, w wyniku czego utykał, miał częste tiki nerwowe, ślinił się i jąkał. Później, udało mu się do pewnego stopnia zapanować nad jąkaniem, ale w zasadzie był to problem, który męczył go do końca życia. Z tego powodu, był w zasadzie wykluczony z życia publicznego, zajmując się głównie czytaniem i pisaniem.

Książkowy Klaudiusz, nie odbiega od tego obrazu. Co prawda kaleka, jest jednak przedstawiony jako nad wyraz bystry obserwator rzeczywistości. Jego inteligencji często nie dostrzegają postronni, oceniając go po niezbyt pięknym wyglądzie. Dzięki temu, przeżywa liczne intrygi i walki w gronie dynastii panującej, w tym panowanie Kaliguli. Na kartach powieści Gravesa, popisuje się nie tylko jasnym i zajmującym opisem wydarzeń, które znał z autopsji lub z opowiadań bezpośrednich świadków, ale i cierpkim poczuciem humoru.

Poza tym, Germanik naprawdę jest rycerski i odważny, w sposób naprawdę autentyczny. Tyberiusz nadmiernie podejrzliwy, Kaligula szalony i tak dalej.

Podsumowując, mamy do czynienia z powieścią historyczną, dość wierną realiom epoki, napisaną w zajmujący sposób i z ciekawymi bohaterami. Tylko jedna kwestia mocno drażniła mnie podczas całej lektury.

Mówię o nazewnictwie. Zastosowano dość osobliwy zabieg, mianowicie, zamiast rzymskich nazw geograficznych, używano współczesnych. I nie powiem, brzmi to momentami dość absurdalnie. Gdy czytałem jak to Germanik pogromił Niemców za Renem, mszcząc porażkę Warusa albo jak to sam Klaudiusz urodził się w Lyonie, to miałem poważny zgrzyt. Na początku podejrzewałem, że tłumacz popisał jakąś dezynwolturą podczas przekładu. Potem jednak doczytałem, że po części był to pomysł samego Gravesa (nazywa na przykład, Galię Zaalpejską Francją), jak i kwestia starej, przedwojennej jeszcze nomenklatury (ci nieszczęśni ,,Niemcy").

Najnowsze wydanie (2012)

Tym niemniej, jest to pomniejsza sprawa i nie zamierzam o nią rozdzierać szat. Podzielę się na ostatek jeszcze jedną refleksją. Często przedstawia się tę książkę, w komplecie z Klaudiuszem i Messaliną, nie tylko jako mistrzowski obraz Rzymu po upadku Republiki, ale też wspaniałą metaforę opisu dochodzenia do władzy różnych reżimów totalitarnych (tym bardziej, że pierwsze wydanie wyszło w roku 1934). Cóż, może jestem jakimś prostakiem, ale nie za bardzo te głębokie odniesienia do dwudziestowiecznej rzeczywistości politycznej dostrzegam.

Oczywiście, jak ktoś chce, to może sobie tę książkę tak interpretować, ale jak na mój gust, widać tu raczej dość ogólne ostrzeżenie przed tyranią, a nie jakiś strasznie bijący po oczach sprzeciw wobec totalitaryzmu. Jeśli nawet przyjąć, że Graves pisząc, rzeczywiście chciał tak wyrazić swój brak zgody na przykład na rządy Hitlera, to zrobił to bardzo subtelnie. Na czym Ja, Klaudiusz tylko zyskał. Chciałbym więc na zakończenie powiedzieć, że jeśli ktoś obawiałby się nadmiernie moralizatorskiej historii, to obawy są zdecydowanie przesadzone. Nie jest to Zbrodnia i Kara, ale i nie opowieści o Conanie.

Ocena: 9/10.

PS. Ja, Klaudiusz wielokrotnie był wydawany w Polsce. Osobiście, mogę polecić wydanie, które sam posiadam, z Kolekcji Gazety Wyborczej. W twardej okładce, dość solidnie wydane (szczegółowe dane poniżej). O ile dobrze sprawdziłem, wszystkie dostępne edycje są wznowieniami tłumaczenia Stefana Essmanowskiego. Nie powinno być zatem specjalnej różnicy, niech każdy sobie wybiera takie, które najbardziej mu pasuje z innych względów, niż treść.

Robert Graves; Ja, Klaudiusz; Mediasat Poland, Katowice 2004, ISBN: 83-89651-59-9